Ebu’l-Feth Tâcuddin veya Lisânuddin, Huccetü’l-Hakk Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed, orta çağ İslam dünyasının önde gelen din, mezhep ve felsefî doktrinler tarihçisi olup, 469/1076 yılında, Horasan’ın kuzey sınırında bulunan Şehristân’ın bir köyünde doğmuştur. Harizm’de aklî, felsefî, naklî ilimler ve ahlakî yöndeki üstünlüklerinden dolayı kendisine “el-Efdal“ unvanı verilmiştir.
Şehristânî Horasan’da Selçuklu Sultanı Sencer’in vezirinin vekili olmuş ve tercümesini yaptığımız meşhur eseri el-Milel ve’n-nihal’i bu vezire ithaf etmiştir. Dinler, mezhepler ve felsefî doktrinlerle ilgili olan bu çalışma, iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümünde vahye dayanan dinlerle, bu dinlerin mezhepleri ele almıştır. Müellif, bir hadise dayanarak, birinci gruptakilerden kabul ettiği Mecûsîlerin yetmiş, Yahudilerin yetmiş bir, Hıristiyanların yetmiş iki fırkaya ayrıldığını, Müslümanların da yetmiş üç fırkaya ayrılacağını belirtmekte; ikinci gruptaki fırkaların sayısının ise herhangi bir sınırlamaya tabi tutulamayacağını ifade etmektedir.
Müellif, kitabî dinlere mensup olanları Müslümanlar, Ehl-i kitap ve kitap sahibi oldukları şüpheli görülenler olmak üzere üç gruba ayırdıktan sonra din, millet, şir’a, minhâc, İslam, haniflik, sünnet ve cemaat gibi kavramları açıklamakta, bu üç zümrenin her birini, fırka ve mezhepleriyle ele almaktadır. Müslümanlarla ilgili olan birinci kısımda İslam, iman, ihsan usul, füru, tevhid, adl, va’d, vaîd, sem’ ve akıl gibi kavramlara yer veren müellif, daha sonra, herhangi bir görüşün mezhep sayılabilmesi için gerekli ölçüleri tespite çalışmaktadır. Daha sonra, Mutezile, Cebriyye, Sıfâtiyye, Hâricîler, Mürcie, Şia ve Gâliyye’yi ele alıp, bu zümrelerin tali fırkalarını ve düşüncelerini ortaya koyarak, fırkaların sayısını -yetmişüçü aşmakla birlikte- bu sayıyla sınırlandırmak için büyük çaba sarf etmektedir. Daha sonraki bölümde, Ehl-i kitap, Tevrat ve İncil gibi kitabı olanlarla, bir kitaba sahip olup olmadıkları şüpheli olanlar birbirinden ayrılmakta, Ehl-i kitap’la Ümmîler arasındaki farklar ortaya konulmakta, nihayet Yahudi ve Hıristiyan mezhepleri ele alınıp incelenmektedir. Ehlü’l-ehvâ ve’n-nihal kısmında genel bilgi verildikten sonra Sâbiîler, Ashâbu’r-ruhâniyyat, Ashâbu’l-heyâkil ve’l-eşhâs ile Harnâniyye ele alınıp incelenmektedir. Daha sonraki bölümde, Felâsife başlığı altında Yunan ve İslam filozoflarından bahsedilmekte, bunu takip eden bölümde, Câhiliyye dönemi Arap inançları, âdet ve gelenekleri ele alınmakta, en son bölümde ise Hint dinleri ve filozoflarına yer verilerek eser bitirilmektedir.
(Tanıtım Bülteninden)